Ο Ν. 4491/17 για τη «νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου» δημιούργησε έντονες κοινωνικές αντιδράσεις, διχάζοντας την ελληνική κοινωνία. Παρακάτω παρατίθεται ένας συνοπτικός οδηγός σχετικά με το τι πραγματεύεται και ποια δικαιώματα δίνει σε αυτούς που τον έχουν ανάγκη.
Ι. Σε τι αφορά ο νόμος;
Ο νέος νόμος αφορά στη «διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου». Όταν γεννιόμαστε, συντάσσεται μια ληξιαρχική πράξη γέννησης, η οποία αναγράφει το φύλο μας. Το φύλο που καταχωρείται εκεί (το καταχωρισμένο φύλο) είναι αυτό του οποίου τα βιολογικά χαρακτηριστικά διαθέτουμε.
Έτσι, π.χ. αν κάποιος άνθρωπος γεννηθεί διαθέτοντας τα ανδρικά αναπαραγωγικά όργανα θα γραφτεί στο ληξιαρχείο ως άνδρας.
Το καταχωρισμένο φύλο μας μάς συνοδεύει σε όλη μας τη ζωή και εξαρτώνται από αυτό πολλά δικαιώματα και υποχρεώσεις μας. Θα λέγαμε πως μέσα από αυτό μας «βλέπει» ο νόμος.
Ορισμένοι άνθρωποι από εμάς, όμως, μπορεί να έχουν από τη γέννησή τους τα χαρακτηριστικά ενός φύλου (π.χ. αναπαραγωγικά όργανα, ανάπτυξη μαστών ή τριχοφυΐας), το οποίο να αναγράφεται σε όλα τους τα δημόσια έγγραφα, αλλά να μην ταυτίζονται με αυτό. Έτσι, ο «εσωτερικός και προσωπικός τρόπος με τον οποίο βιώνουν το φύλο τους», δηλαδή η «ταυτότητα φύλου» τους, όπως την ορίζει ο Νόμος, δεν αντιστοιχεί με το φύλο που γράφτηκε στη ληξιαρχική πράξη γέννησης και τα λοιπά δημόσια έγγραφα που τους αφορούν. Αυτή η διάσταση μεταξύ της ταυτότητας φύλου τους και του καταχωρισμένου φύλου τους δημιουργεί πολλά προβλήματα για τα πρόσωπα αυτά.
Ποια προβλήματα; Σκεφτείτε το παρακάτω: Όπως όλοι ξέρουμε, η αστυνομική μας ταυτότητα, το διαβατήριό μας ή άλλα δημόσια έγγραφα μπορεί να αναγράφουν το φύλο μας. Επίσης, το ονοματεπώνυμο που αναγράφεται σε αυτά ακολουθεί το φύλο μας. Ας φανταστούμε ένα πρόσωπο το οποίο, αν και είχε τα χαρακτηριστικά του άνδρα, όταν γεννήθηκε, πλέον επιθυμεί να εμφανίζεται, να εκφράζεται και να ταυτίζεται με γυναίκα. Ας υποθέσουμε ότι ένας δημόσιος υπάλληλος, π.χ. ένας αστυνομικός, του ζητάει την ταυτότητά του. Από τη στιγμή που θα διαβάσει το φύλο στην ταυτότητα ή το ονοματεπώνυμό του, θα καταλάβει ότι το πρόσωπο αυτό αντιμετωπίζει μια διάσταση μεταξύ του φύλου με το οποίο εμφανίζεται στους άλλους και του φύλου του όπως το εκφράζει και το βιώνει. Θα καταλάβει ότι είναι δηλαδή διεμφυλικός (transgender). Η αντιμετώπισή του, όπως πολύ καλά ξέρουμε, μπορεί να είναι ρατσιστική ή να αποτελέσει θύμα διακρίσεων από την αποκάλυψη αυτού του γεγονότος. Μπορούμε να φανταστούμε και άλλα τέτοια παραδείγματα από τη δημόσια ζωή αυτού του προσώπου. Σε όλη του την καθημερινότητα είναι αναγκασμένο να αποκαλύπτει στους άλλους ότι είναι διεμφυλικός, με συνέπεια να βιώνει για αυτόν το λόγο το ρατσισμό των «άλλων» κάθε μέρα που περνάει.
Ο νέος Νόμος «για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου», δίνει πλέον τη δυνατότητα, με μια απλή διαδικασία, στα πρόσωπα αυτά να διορθώσουν το φύλο που αναγράφεται στο ληξιαρχείο και στα λοιπά δημόσια έγγραφα που τους συνοδεύουν στη ζωή τους, καθώς και να επιλέξουν νέο όνομα, που να αντιστοιχεί στο επιθυμητό τους φύλο, αποφεύγοντας έτσι τον ρατσισμό και τις διακρίσεις.
ΙΙ. Σε ποιους αφορά;
Ο Νόμος αυτός δεν αφορά μόνο στα πρόσωπα που έχουν κάνει εγχείρηση αλλαγής φύλου. Στην πραγματικότητα, αυτός ήταν ο σκοπός του, δηλαδή να δώσει τη δυνατότητα σε όσους δεν έχουν υποβληθεί σε εγχείρηση, αλλά δεν ταυτίζονται, παρ’ όλα αυτά, με το καταχωρισμένο φύλο τους, να διορθώσουν το καταχωρισμένο φύλο τους στο ληξιαρχείο καθώς και τα λοιπά δημόσια έγγραφα.
Ο Νόμος αυτός αφορά πρωτίστως στα διεμφυλικά πρόσωπα. Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του Νόμου, «[δ]ιεμφυλικά είναι τα άτομα στα οποία ο εσωτερικός και προσωπικός τρόπος με τον οποίο τα ίδια βιώνουν το φύλο τους δεν αντιστοιχεί στο φύλο που καταχωρίσθηκε κατά τη γέννησή τους με βάση τα βιολογικά τους χαρακτηριστικά». Πρόκειται για ανθρώπους που το φύλο που τους προσδιορίσθηκε κατά τη γέννηση είναι διαφορετικό από αυτό με το οποίο ταυτίζονται στη ζωή τους. Τα πρόσωπα αυτά δεν είναι αυτονόητο ότι επιθυμούν να προβούν σε χειρουργική επέμβαση για να μεταβάλλουν τα βιολογικά τους χαρακτηριστικά ώστε να αντιστοιχούν με την ταυτότητα του φύλου τους.
Ο Νόμος καλύπτει, επίσης, και τα μεσοφυλικά πρόσωπα (intersex), δηλαδή πρόσωπα που έχουν γεννηθεί με μικτά βιολογικά χαρακτηριστικά. Ορισμένοι άνθρωποι γεννιούνται με χαρακτηριστικά που δεν υπάγονται στους τυπικούς ορισμούς του αρσενικού και του θηλυκού. Μπορεί να διαθέτουν π.χ. δύο αναπαραγωγικά όργανα, ε των οποίων το ένα είναι μερικώς ανεπτυγμένο. Και τα πρόσωπα αυτά επίσης είναι απολύτως φυσιολογικό να μην επιθυμούν να προχωρήσουν σε χειρουργική επέμβαση για να αποκτήσουν τα βιολογικά χαρακτηριστικά ενός από τα δύο φύλα.
Τα παραπάνω πρόσωπα δεν χρειάζεται να υποβληθούν σε επέμβαση πλέον για να διορθώσουν το καταχωρισμένο φύλο τους. Έτσι, όλοι όσοι νοιώθουν μια ασυμφωνία με το φύλο τους, όπως καταχωρήθηκε, και το φύλο τους, όπως το βιώνουν και το εκφράζουν, μέσα από την εξωτερική τους εμφάνιση κλπ., μπορούν να ζητήσουν να μπουν στη διαδικασία για τη διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου. Πλέον, δηλαδή, για να διορθώσει κάποιος το φύλο που γράφτηκε στο ληξιαρχείο και τα λοιπά δημόσια έγγραφα που τον αφορούν, αρκεί να το επιθυμεί και να κάνει τη διαδικασία που περιγράφεται παρακάτω. Πρέπει, όμως, να είναι ενήλικος (18 και πάνω) και, όπως λέμε στα νομικά, να έχει «πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα», δηλαδή να μην έχει στερηθεί με δικαστική απόφαση τη δυνατότητα να κάνει κάποιες πράξεις που δημιουργούν υποχρεώσεις και δικαιώματα.
Όποιος είναι ανήλικος, έχει κλείσει όμως τα 17, έχει κι αυτός τη δυνατότητα να κάνει τη διαδικασία για να διορθώσει το φύλο του. Πρέπει, όμως, να έχει τη ρητή συγκατάθεση των γονέων του ή, αν δεν έχει γονείς, αυτών που ασκούν τη γονική του μέριμνα.
Ακόμη και όσοι είναι μεταξύ 15 και 17 χρονών, μπορούν να διορθώσουν το καταχωρισμένο φύλο τους. Όμως, ο νέος Νόμος απαιτεί για αυτά τα άτομα, εκτός από τη συγκατάθεση των γονέων, να τους έχει παρακολουθήσει μια εξειδικευμένη επιτροπή, για να δουν αν είναι αναγκαία η διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου τους. Αν η επιτροπή αυτή γνωματεύσει θετικά και οι γονείς δίνουν τη συγκατάθεσή τους, τότε ο ανήλικος ηλικίας 15 με 17 μπορεί να προχωρήσει στη διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου του.
Οι ανήλικοι κάτω των 15 δεν μπορούν ακόμη να μπουν στη διαδικασία για τη διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου τους. Η δυνατότητα αυτή, όμως, δεν είναι απίθανο να δοθεί στο μέλλον μέσα από έναν νέο νόμο ή μέσα από δικαστικές αποφάσεις, καθώς έχει υποστηριχθεί η άποψη πως ο αποκλεισμός τους από τη διαδικασία μπορεί να είναι αντισυνταγματικός.
Οι έγγαμοι, όμως, δεν μπορούν να μπουν στη διαδικασία αυτή 1 . Επομένως, θα πρέπει να βγάλεις διαζύγιο, αν επιθυμείς να διορθώσεις το καταχωρισμένο φύλο σου, όντας έγγαμος. Και σε αυτήν την περίπτωση, όμως, δεν αποκλείεται να επεκταθεί στο μέλλον το δικαίωμα στη διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου και στους έγγαμους με τον ίδιο τρόπο.
Τέλος, για τη διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου απαιτείται να μην έχει γίνει η διαδικασία ήδη 2 φορές. Δηλαδή, αν έχεις κάνει τη διαδικασία μια φορά για να διορθώσεις το φύλο που καταχωρήθηκε στο ληξιαρχείο, ο Νόμος σου δίνει το δικαίωμα να επαναλάβεις τη διαδικασία για να διορθώσεις τη ληξιαρχική πράξη άλλη μια φορά μόνο και να ξαναγυρίσεις στο προηγούμενο φύλο σου. Αν κάνεις, όμως, μετά την έκδοση των αποφάσεων, και τρίτη φορά αίτηση, αυτή θα απορριφθεί. Αυτή η πρόβλεψη του Νόμου γίνεται διότι πρέπει να διασφαλιστεί το συνειδητό της απόφασης του προσώπου να διορθώσει το καταχωρισμένο φύλο του.
ΙΙΙ. Ποια είναι η διαδικασία;
Παλαιότερα, για να γίνει διόρθωση του φύλου στο ληξιαρχείο, τα δικαστήρια ήθελαν το πρόσωπο που τη ζητάει να έχει υποβληθεί πρώτα σε επέμβαση αλλαγής φύλου ή/και σε ψυχιατρική παρακολούθηση. Αυτή η προϋπόθεση ήταν απαράδεκτη από την άποψη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Γιατί; Επειδή ισοδυναμούσε με υποχρεωτική επέμβαση (μια ιδιαίτερα επίπονη διαδικασία που περιλαμβάνει, μάλιστα, τον ακρωτηριασμό του προσώπου και οδηγεί σε στείρωση) για όσους ήθελαν απλά να διορθώσουν το φύλο τους στο ληξιαρχείο. Τώρα, με τη νέα διαδικασία που ορίζει ο Νόμος τα πράγματα είναι απλά.
1. Αίτηση Αν έχεις τις παραπάνω προϋποθέσεις, πρώτο βήμα είναι να καταθέσεις μια αίτηση ενώπιον του Μονομελούς Πρωτοδικείου της περιφέρειας του ληξιάρχου, που έχει συντάξει τη ληξιαρχική πράξη γέννησής σου. Αν έχεις γεννηθεί στο εξωτερικό, αρμόδιο είναι το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών, οπότε θα πρέπει να καταθέσεις εκεί την αίτηση. Στην αίτηση πρέπει να αναφέρεται:
α) το επιθυμητό φύλο,
β) το κύριο όνομα που επιλέγεται και
γ) το προσαρμοσμένο σχετικά επώνυμο. Επίσης, μαζί με την αίτηση πρέπει να προσκομίζεται το αντίγραφο της ληξιαρχικής πράξης γέννησης που πρόκειται να διορθωθεί.
2. Διαδικασία στο δικαστήριο Αφού κάνεις την αίτηση, θα προσδιοριστεί η δικάσιμος για να συζητηθεί η υπόθεσή σου με τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας. Συγκεκριμένα, για τη διόρθωση του καταχωρισµένου φύλου απαιτείται αυτοπρόσωπη δήλωση ενώπιον του δικαστή. Η δήλωση γίνεται σε ιδιαίτερο γραφείο χωρίς δηµοσιότητα.
3. Η διαδικασία αφού εκδοθεί η δικαστική απόφαση Η δικαστική απόφαση θα εκδοθεί σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Αφού εκδοθεί, η απόφαση καταχωρίζεται στο ληξιαρχείο που είχε συντάξει τη ληξιαρχική πράξη γέννησης του αιτούντος τη διόρθωση του φύλου του. Με βάση τη νέα ληξιαρχική πράξη, οι υπηρεσίες που είναι αρµόδιες για την έκδοση άλλων εγγράφων και για την καταχώριση σε μητρώα ή καταλόγους έχουν την υποχρέωση να εκδώσουν νέα έγγραφα ή να προβούν σε νέες καταχωρίσεις µε διορθωµένο το καταχωρισµένο φύλο, το κύριο όνοµα και το επώνυµο του προσώπου.
Η όλη διαδικασία διέπεται από μυστικότητα. Η δικαστική απόφαση καταχωρείται στο αρμόδιο ληξιαρχείο με τρόπο που διασφαλίζει τη µυστικότητα της µεταβολής και της αρχικής ληξιαρχικής πράξης γέννησης. Οι υπάλληλοι του ληξιαρχείου καθώς και οποιοδήποτε άλλο εμπλεκόμενο πρόσωπο έχουν καθήκον εχεμύθειας, που, αν παραβούν, θα έχουν πειθαρχικές και ποινικές ευθύνες.
IV. Τι συνέπειες έχει η διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου για τον αιτούντα;
Από τη στιγμή που θα καταθέσεις την αίτηση και θα γίνει αυτή δεκτή από το δικαστήριο, θα εμφανίζεσαι στα δημόσια έγγραφα με το φύλο που ζήτησες. Αυτό σημαίνει επίσης πως πλέον θα έχεις τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που συνδέονται με το διορθωμένο φύλο σου. Έτσι, θα μπορείς π.χ. να τελέσεις πολιτικό γάμο με πρόσωπο που έχει το φύλο που διέθετες πριν τη διόρθωση ή να ωφεληθείς από ορισμένες θετικές διακρίσεις που συνδέονται με το διορθωμένο φύλο σου, όπως είναι π.χ. οι ποσοστώσεις υπέρ των γυναικών.
Όμως, όσα δικαιώματα και υποχρεώσεις είχες πριν τη διόρθωση διατηρούνται. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτή η διαδικασία για να «σβήσεις τα ίχνη» σου. Αν π.χ. έχεις μια ποινική καταδίκη, δεν μπορείς να τη σβήσεις από το Ποινικό Μητρώο επειδή διόρθωσες το φύλο σου. Επίσης, ο Νόμος ορίζει ρητά ότι, αν διαθέτεις παιδιά, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις της γονικής μέριμνας εξακολουθούν να ισχύουν. Επίσης, διατηρούνται οι υποχρεώσεις διατροφής που τυχόν έχεις. Τέλος, διατηρείται το ΑΦΜ και το ΑΜΚΑ σου.
Μια σημαντική παράβλεψη του νέου Νόμου είναι ότι δεν ορίζει τι συμβαίνει στην περίπτωση της στρατολογικής υποχρέωσης. Συγκεκριμένα, τι γίνεται αν δεν έχεις εκπληρώσει τις στρατιωτικές σου υποχρεώσεις πριν διορθώσεις το φύλο σου ή αν αποκτήσεις μετά τη διόρθωση το ανδρικό φύλο; Θα πρέπει στην τελευταία περίπτωση να πας στο στρατό; Καθώς δεν ορίζει ο Νόμος κάτι πάνω στο ζήτημα, θα πρέπει να περιμένουμε τις αποφάσεις των δικαστηρίων.
Επίλογος: η σημασία του νέου Νόμου
Ελπίζουμε να φάνηκε από τα παραπάνω ότι ο Νόμος 4491/2017 για τη «νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου» αποτελεί ένα εργαλείο που μπορεί να δοθεί σε ανθρώπους που πραγματικά τον έχουν ανάγκη. Για αυτό, καλύπτει ένα κενό που υπήρχε στο νομικό μας σύστημα. Συγκεκριμένα, παρέχει τη δυνατότητα σε μια μειοψηφία των πολιτών, που βιώνει τις διακρίσεις και το ρατσισμό, να διορθώσει, έστω και στον ελάχιστο βαθμό, τον τρόπο με τον οποίο τους βλέπει η κοινωνία.
Επικαιροποίηση 5/12/2017
1 Ο λόγος για τον οποίο οι έγγαμοι δεν μπορούν να μπουν στη διαδικασία του νέου Νόμου είναι, σύμφωνα με την αιτιολογική του έκθεση, ότι το ελληνικό δίκαιο δεν επιτρέπει το γάμο μεταξύ ομοφύλων. Βέβαια, τα ομόφυλα ζευγάρια μπορούν να προχωρήσουν πλέον σε σύμφωνο συμβίωσης, σύμφωνα με το Ν. 3719/2008 μετά από την τροποποίησή του το 2015. Ο νέος Νόμος δεν διευκρινίζει τι γίνεται στην περίπτωση που έχεις συνάψει σύμφωνο συμβίωσης με ομόφυλο πρόσωπο. Αυτό θα μας το πουν τα δικαστήρια, όταν εμφανιστεί μια τέτοια περίπτωση ενώπιόν τους.
